Qəzetlərin məlumat almaq hüququ
Məmurlardan kimlər bu hüququ pozmaqda daha çox
maraqlıdır?
Zərdabi Mətbuat Mərkəzinin
keçirdiyi monitorinqin nəticələrinə görə
KİV-lərə ən operativ və dürüst məlumat
verən Xarici İşlər Nazirliyi, "ağzına su
alıb susan" isə Hərbi Sənaye Nazirliyidir.
Ötən həftə BMM-də Zərdabi Mətbuat Mərkəzinin təşkilatçılığı, Açıq Cəmiyyət İnstitutu - Yardım Fondunun maliyyə dəstəyi ilə keçirilən tədbir ölkədə ilk mənbədən informasiya almaq sahəsindəki vəziyyəti və tendensiyaları müəyyənləşdirməyə həsr olunmuşdu.
Tədbiri açan ZMM-nin rəhbəri İbrahim Məmmədli
jurnalistlərə layihənin məqsəd və məramı
haqqında məlumat verdi.
İ.Ələsgərli dedi:
- Müasir Azərbaycan mediasının ən problemli cəhətlərindən
biri də ilk mənbədən informasiya almaqda çətinlik
çəkməsidir. Əslində bunu təkcə
jurnalistikanın deyil, bütövlükdə cəmiyyətin
problemi kimi xarakterizə etmək mümkündür. Ona
görə də ZMM yarandığı gündən məsələyə
diqqət yetirib, bununla bağlı araşdırmalarına ara
verməyib.
ZMM apardığı araşdırmalar nəticəsində
eyni zamanda müəyyənləşdirib ki, ilk mənbədən
informasiya alınmasındakı problemləri şərtləndirən
daha bir cəhət mətbuatın iqtisadi durumunun
aşağı olmasıdır. Redaksiyaların əksəriyyətində
jurnalistlər olduqca az əmək haqqı ilə təmin
olunurlar. Bu vəziyyət informasiyanın dəyərinin
artırılması üçün daha mötəbər mənbələrə
üz tutmalara mane olur. Jurnalistlər eşitdiklərini, dəqiq
faktlara əsaslanmayan materialları qələmə
alırlar, şaiyəni mötəbər mənbənin məlumatı
kimi təqdim edirlər. Əsas məsələ nəyisə
yazmaq olur, informasiyanın ictimai dəyəri arxa plana
keçir.
***
Ötən müddətdəki
monitorinqlərimiz ilk mənbədən informasiya
alınması sahəsindəki vəziyyəti göstərməklə
yanaşı, KİV-lərimizdə bu sahədə tapdanan
hüquqlara loyal, biganə yanaşma kimi bir xoşagəlməz
tendensiyanın formalaşdığını
aşkarlayıb. Təsəvvür edin ki, son
üç ildə mətbu vasitələrimiz cəmi 5 dəfə
bununla bağlı məhkəməyə müraciət ediblər.
"Müxalifət" qəzetinin Maliyyə
Nazirliyi (2001), "Cənub xəbərləri"nin
Masallı maliyyə idarəsi (2002), "İnsan və
zaman" qəzetinin Gəncə Pedaqoji Universiteti (2004) və
yenə də "Müxalifət" qəzetinin AZAL Dövlət
Konserni ilə bağlı qaldırdıqları iddialarda KİV-lərin
xeyrinə qərarlar çıxarılıb. Lakin təəssüf olsun ki, "Müxalifət"
qəzetinin bu ilin iyununda Maliyyə Nazirliyinə qarşı
qaldırdığı iddia Nəsimi Rayon Məhkəməsində
baxılarkən "İnformasiya əldə etmək
haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 10.1 və
14.1.4 maddələrinin tələbləri pozulub.
Məhkəmə qərarları KİV-lərə
informasiya verilməsi ilə məhdudlaşsa da, elə bilirəm
ki, nümunə götürülməsi vacib misallardır.
Zənnimcə, jurnalistlərimiz informasiya alma məsələsinə
nə qədər aktiv yanaşsalar, onlarla daha çox
hesablaşarlar. KİV-ə məlumat verməkdən imtina edən
məmurun cəzalandırılmaması onun qüsurlu fəaliyyətini
gələcəkdə də davam etdirməsinə şərait
yaradır. Burada haşiyə çıxım
ki, İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 186.1 və
186.2-ci maddələrinə əsasən qanunvericilikdə
müəyyən edilmiş müddətdə sorğuya cavab
verməməyə görə minimum əmək
haqqının 40 mislindən 70 mislinədək, jurnalistə
informasiya verilməsi üzərində məhdudiyyətlər qoymağa və ya informasiya verilməsindən
imtina etməyə görə isə 60 mislindən 90 mislinədək
miqdarda cərimə nəzərdə tutulsa da, mülki məhkəmə
icraatında işə baxan məhkəmələr İXM-də
göstərilən normaları tətbiq edə bilmir, hətta
bilərəkdən iddianı təmin
etdikləri halda cavabdehlərin cərimələnməsi məqsədilə
inzibati orqanlar, konkret olaraq prokurorluq qarşısında məsələ
qaldırmır (ZMM bunu nəzərə alaraq belə hallarla əlaqədar
Ali Məhkəməyə və Məhkəmə-Hüquq
Şurasına müraciətlər ünvanlayacaq).
Layihənin məqsəd və vəzifələrilə daha ətraflı tanışlığa iyul-avqust aylarında ilk mənbədən informasiya alınmasının vəziyyəti ilə bağlı tərtib olunan cədvəllər, həmçinin sorğu anketi ən yaxşı bələdçi ola bilər. Bununla belə, layihənin
məqsəd və vəzifələri barədə qısaca
da olsa, məlumat vermək istərdim.
Layihənin əsas məqsədi Azərbaycanda ilk mənbədən
informasiya almaq sahəsindəki vəziyyətin monitorinqini
aparmaqla bu sahədəki tendensiyaları izləmək, nəticələrlə
mütəmadi olaraq müvafiq yerli və beynəlxalq
qurumları, ictimaiyyət nümayəndələrini və
KİV-ləri tanış etmək, jurnalistlərin ilk mənbədən
informasiya almalarını stimullaşdırmaq, onların bu sahədəki
biliklərinin dərinləşməsinə nail olmaqdır. Bu
məqsədlərə çatmaq üçün 20
aparıcı KİV-də dərc olunan materiallar əsasında
ilk mənbədən informasiya alınması sahəsində
vəziyyətlə bağlı monitorinqin keçirilməsi,
"Azərbaycanda ilk mənbədən informasiya
alınması sahəsində vəziyyət: problemlər və
həll yolları" mövzusunda 3 "dəyirmi
masa"nın təşkili, bölgələrdə ilk mənbədən
informasiya alınması ilə bağlı vəziyyəti
öyrənmək üçün səfərlərin təşkili,
bu sahədəki qanun pozuntularının təzahür
formalarının müəyyənləşdirilməsi,
"Azərbaycanda ilk mənbədən informasiya
alınması sahəsində vəziyyət: problemlər və
həll yolları" kitabının hazırlanması və
sair işlərin görülməsi nəzərdə tutulub.
Monitorinq üçün seçilən 20 qəzetin
siyahısında mediamızın bütövlükdə
palitrası özünü açıq-aşkar biruzə
verir. Yəni dövlət, müxalifətyönümlü,
müstəqil nəşrlərdə monitorinq
aparılması nəzərdə tutulub. Bu sırada
"Müxalifət" qəzeti də olmalı idi. Qəzet
çıxmasa da, aparılan sorğulardan kənarda
saxlanılmayıb.
Bəs son iki ayın monitorinqi nələri
aşkarlayıb? Monitorinqə cəlb olunan 20 qəzetdə
hesablamalara görə, iyul ayında ümumilikdə, avqustda
isə məlumat dərc olunub. Qeyd edək ki,
ölkə həyatı ilə bağlı olmayan məlumatlar,
rəsmi xronika həmin sırada nəzərdə
tutulmayıb.
Ötən müddət ərzində ən çox məlumat
"525-ci qəzet"də (617), "Ekspress"də (583) və
"Gündəlik Azərbaycan"da (575) dərc olunub. "Xalq cəbhəsi"
(571), "EXO" (568) və "Azadlıq"da (561) gedən
məlumatların sayında bir elə fərq yoxdur.
Oxşar vəziyyət ilk onluqda mövqe tutan
"Kaspi" (554), "Yeni Müsavat" (552), "Yeni Azərbaycan"
(551) və "Bakı xəbər"də (539)
müşahidə edilir. Bununla belə, başqa
KİV-lərdən fərqlənən say çoxluğunu təhlil
etdikdə görürük ki, burada başqa kütləvi
informasiya vasitələrindən faydalanma yekuna ciddi təsir
göstərməkdədir. Bəzən bu nisbət az qala
bütün məlumatların yarısına bərabər
olur. Belə ki, həmin rəqəm "Azadlıq"da 277,
"Yeni Müsavat"da 259, "Ekspress"də 218,
"525-ci qəzet"də 217, "Azərbaycan"da 206,
"Xalq cəbhəsi"ndə 203-dür. Başqa
KİV-lərin materiallarına belə səxavətlə yer
ayrılmasının əsas səbəbləri
sırasında gündəlik qəzetlərin yaradıcı əməkdaşlarının
sayı ilə onların üzərilərinə düşən
ağırlığın mənfi nisbətə malik
olmasıdır. Yəqin ki, KİV-lərin maddi vəziyyəti
yaxşılaşdırması bu məsələdə də
təsirsiz ötüşməyəcək.
***
Həftəlik qəzetlərin
əksəriyyətində digər KİV-lərin məlumatlarından
istifadəyə meylin zəifliyi, həm də yeddi gündə
bir dəfə işıq üzü görən nəşrdən
təsərrüfatçı kimi istifadənin
formalaşması ilə əlaqələndiriməlidir.
Belə qəbildən olan "Gün səhər" ay ərzində
cəmi 2, "Reytinq" və "Paritet" 3 dəfə
başqa KİV-lərin materiallarından istifadə edib.
"Həftə" və "Nedelya" qəzetləri isə
bu səpkidən olan materiallara yer ayırmayıb. Həftəlik
"Təzadlar"ın 124 məlumatından 76-sının
başqa KİV-dən götürülməsi də gündəlik
qəzetlərlə əlaqələndirdiyimiz səbəblərlə
bağlı ola bilər.
Məlumatların haradan
alındığını göstərən iki digər
göstəricidə KİV-lərimizin hansı cinahların
maraqlarının təmsilçiləri olduqlarına
aydınlıq gətirir. Bir sıra qəzetlər
dövlət və yerli özünüidarəetmə
qurumlarından, ictimai-siyasi təşkilatlardan, QHT-lərdən, digər mənbələrdən
istifadədə özlərinin balanslı tənzimləmələri
ilə seçilirlər. "525-ci qəzet"də 617 məlumatın
nisbəti 118-157 və 128-dir. "Gün səhər"
(23,34,17), "EXO" (131,143,158), "Ayna" (117,146,131),
"Həftə" (29,26,17), "Nedelya"da (27,28,21) həmin
tendensiya mövcuddur.
Dövlət və yerli özünüidarəetmə
qurumlarından alınan məlumatlar "Azərbaycan"da
(176) digərlərinə nisbətdə çoxluq təşkil
edir. "Kaspi" 169, "Yeni Azərbaycan" 168, "Xalq cəbhəsi"
142, "Səs" 134, "EXO" 131 belə məlumat əldə
edib. "Ekspress" qəzeti bu mənbələrdən məlumat
götürülməsində (165) yalnız dövlət qəzeti
"Azərbaycan"dan geri qalır.
Əlavə edək ki, 70 şifahi və 11
yazılı sorğuya cavab əldə olunması da nəşr
üçün təsirsiz ötüşməyib. Digər bir sıra KİV-lər ay ərzində
dövlət orqanları və yerli özünüidarəetmə
qurumlarından məlumat alınmasında müəyyən
maneələrlə rastlaşdıqlarından, yaxud
qarşı tərəf onlara məlumat verməkdə
maraqlı olmadığından belə nümunələrə
nisbətən az yer veriblər. Təbiidir ki, bunların
sırasında daha çox müxalifət yönümlü
nəşrlər -
"Azadlıq" (53), "Bakı xəbər" (87),
"Bizim yol" (85) yer alıb. "Reytinq" (21) və
"Təzadlar" da (19) həmin orqanlardan ən az məlumat
alanlar sırasındadırlar.
Monitorinqdəki araşdırmalar göstərir
ki, siyasi təmayüllü KİV-lər birinci cəhət
ilə bağlı problemlərini özlərinə yaxın
ictimai-siyasi təşkilatların və QHT-lərin həyatını
daha geniş işıqlandırmaqla kompensasiya etməyə
çalışırlar.
"Bakı xəbər" də
iyulda 183, "Azadlıq"da 153, "Yeni Müsavat"da
149, "Səs"də 148, "Xalq cəbhəsi"ndə
144, "Bizim yol"da 129 bu səpkili məlumat ilk mənbədən
əldə olunaraq qəzet səhifələrinə
çıxarılıb. Bu göstəricilərin digər
ikisinə nisbətən çoxluq təşkil etməsinin də
kökündə firqə maraqları dayanır.
***
Azərbaycan oxucusu KİV-lərdən hər
sayda daha çox tərəfsiz, qərəzsiz, obyektiv,
balanslı informasiya gözləyir. Bunun başlıca şərtlərindən
biri cəmiyyətdə fərdlərdən qurumlaradək
medianın sorğusunun vaxtında, fərq qoyulmadan
cavablandırmasıdır. ZMM hər iki ay başa
çatandan sonra bu istiqamətdə ikili sorğu aparıb.
KİV-lərdən alınan cavabların çoxu təəssüf
ki, ürəkaçan olmayıb. Maraqlıdır ki,
sorğuları cavabsız qalanlar sırasında
iqtidaryönümlü KİV-lər də olub. Məsələn,
"Kaspi"də 76 şifahi sorğudan 31-i, "Yeni Azərbaycan"da
75-dən 12-i, "Paritet"də 50-dən 27-i cavabsız
qalıb. "Səs" qəzetinin isə 45 şifahi
sorğusu cavablandırılıb.
Müxalifətyönümlü nəşrlərdən
"Yeni Müsavat" 121 şifahi sorğudan 82-ə,
"Bakı xəbər" 90-dan 4, "Xalq cəbhəsi"
32-dən 22-ə, "Bizim yol" 30-dan 17-ə,
"Azadlıq" 20-dən 14-ə cavab almayıb.
Müstəqillərin də işi yaxşı getməyib
"EXO"nun 200 şifahi sorğusundan 60-ı,
"Ayna"nın 94-dən 48, "Həftə"nin 72-dən
35, "Təzadlar"ın 70-dən 32, "Reytinq"in 64-dən
38 şifahi müraciəti cavabsız qalıb. "525-ci
qəzet", "Ekspress" və "Səs" qəzetləri
bununla bağlı problem yaşamayıb.
İki ayın nəticələri KİV-lərdə
şifahi sorğu ənənəsinin formalaşmanı üzə
çıxarıb. Bu üsula ən çox müraciət
edən qəzetlərdən "Təzadlar" 20 yazılı
müraciətdən 8-nə, "Səs" 12-dən 1-ə,
"Reytinq" 6-dan 4-ə, "EXO" 5-dən 2-ə cavab
almayıblar. "Yeni Müsavat"ın,
"Nedelya"nın 3, "Azadlıq" və "Xalq cəbhəsi"nin
1 yazılı müraciəti cavabsız qalıb. Digər
KİV-lərdə bu praktika tətbiq olunmayıb.
***
ZMM sorğular zamanı eyni zamanda mətbuata
hansı qurumların məlumat vermədiklərini də
müəyyənləşdirib. Onların
heç də hamısının adını
açıqlamamağımız hər bir aidi şəxsə,
qurum rəhbərinə, "İnformasiya əldə etmək
haqqında" Qanunun tələblərinə müvafiq olaraq
bütün yazılı və şifahi sorğulara cavab verməli
olduqlarını bir daha xatırlatmaqdır. Hələ
qarşıda 5 ay dayanır və bunların
yekunlarının təqdimatı üçün bizləri
yeni belə görüşlər gözləyir.
Sorğuların cavablandırılması istər-istəməz
qalan iki cədvəldəki nəticələrə təsir
göstərib. Qəzetlərin cəmi 4-ü mənbəyi
göstərilməyən məlumatlara yer verməyib. Bunlar
"Azərbaycan", "Gün səhər", "Həftə"
və "Nedelya"dır. Sonuncu 3 nəşr həm də
bütün məlumatları balans təmin olunduqdan sonra təqdim
edib. "Azadlıq"
18, "Reytinq" 17, "Bakı xəbər" 14,
"Bizim yol", "Təzadlar" 11, "Ayna",
"Kaspi" 8, "Gündəlik Azərbaycan" 7 məlumatı
mənbəyi göstərilmədən verib. Ümumiyyətlə
ay ərzində 20 KİV-dən 17-də 138 belə material
verilib ki, ZMM həmin KİV-lərə göndərdiyi
sorğuda bunun səbəblərinə aydınlıq gətirib.
Məsələn "Reytinq"dən
aldığımız cavabda qəzetin 30 iyul 2006-cı il
tarixli sayında dərc olunan "Fikrət Sadıqov Amerikaya
köçür", "Salyan müxalifəti icra
başçısı ilə anlaşıb" və
"Kef məclisində yaxalanan polis məmurları kimlərdir?"
sərlövhəli yazılarda məlumatların birtərəfli
təqdimatının səbəblərinə aydınlıq
gətirilir. Birinci məlumatın redaksiyaya gec
daxil olduğu üçün qarşı tərəfin
mövqeyini öyrənə bilmədikləri, ikincinin
rayondakı mənbələrə istinadən verildiyi,
üçüncü ilə bağlı isə DİN-in ictimaiyyəti
yaxından maraqlandıran bu məsələ barədə mətbuata
açıqlama vermədiyi göstərilib.
Belə misallar çoxdur və ZMM
sorğularımızı cavablandıran və hər bir
KİV-ə öz minnətdarlığını bildirir.
Balans prinsipinin ay ərzində 150 dəfə
pozulma səbəbləri araşdırılarkən də qəzetlərdə
bunun üçdə ikisinin səbəbləri qarşı tərəfin
məlumat verməkdən imtinası ilə əlaqələndirilib.
Bu rəqəmlər iyulun nəticələridir. Avqust
ayındakı göstəricilərlə də müqayisədə
bir elə fərq nəzərə çarpmır. Zənnimcə,
belə uyğunluq bir növ yay fəsli və medianın bu
dövrdəki fəaliyyəti, ictimai həyatdakı durumla da
əlaqələndirilə bilər. Yəqin ki, payızın
özü də burada korrektələrini edəcəkdir.
***
Sonda iyul-avqust aylarında ilk mənbədən
informasiya almaq sahəsində vəziyyəti və
tendensiyaları müəyyənləşdirmək
üçün KİV rəhbərləri,
tanınmış media mənsubları və ekspertlərin
daxil olduğu 100 respondent arasında sorğunun nəticələri
ilə Sizləri tanış etmək istərdik. Məlumat
üçün deyim ki, sorğuda Gəncə, Yexlax, Tərtər,
Masallı, Mingəçevirdə çıxan regional qəzetlərin
təmsilçiləri də iştirak ediblər.
S O R ĞU
A N K E T İ
1. a) İyul-avqust aylarında dövlət
qurumlarının KİV-lərə informasiya vermə səviyyəsini
necə qiymətləndirirsiniz (Fikrinizi 10 ballıq şkala
üzrə bildirin)?
c) İyul-avqust aylarında hansı vəzifəli şəxs,
ictimai-siyasi xadim(lər) öz təşəbbüsü
ilə Sizə informasiya verib?
Misir Mərdanov
9
Məleykə Abbaszadə 7
Ülvü Axundlu
(ATƏT-in
Bakı ofisi) 5
Əli Əhmədov 4
Anar Məmmədxanlı 4
Hüseynqulu Bağırov 4
Zərdüşt Əlizadə 4
Eldar Namazov 3
Əbülfəs Qarayev 3
Vəfa Quluzadə 2
d)
İyul-avqust aylarında hansı vəzifəli şəxs,
ictimai-siyasi xadim (lər) Sizə informasiya verməkdən
imtina edib.
Ağarza
Səmədov
(Tərtər Rayon
Məhkəməsinin hakimi) 2
Mübariz Qurbanlı 2
Artur Rəsizadə 2
Kəmaləddin Heydərov 1
1.Hansı bölgədə (şəhər, rayon) informasiya alarkən
problemlərlə üzləşirsiniz.
Bütün
bölgələrdə 11
Naxçıvan MR 7
Sumqayıt 2
Yevlax 2
Zərdab 2
Yardımlı 2
Quba 2
Göyçay 1
Ağdam 1
Ağdaş 1
Cəlilabad 1
2. Sizcə "İnformasiya əldə
etmək haqqında" Azərbaycan Respublikasının
Qanununun ilk mənbədən rəsmi informasiya
alınmasındakı vəziyyətə təsiri necədir? (Fikrinizi 10
ballıq şkala ilə bildirin)
36 respondentin verdiyi balların cəmi 272-dir.
Respondentlərin 27.2%-i qanunun təsirini müsbət qiymətləndirir.
3. Sizcə, iyul-avqust
aylarında KİV-lər dövlət qurumlarının fəaliyyətləri
ilə bağlı informasiyanı hansı yollarla əldə
edib (müəyyənləşdirdiyiniz damanı "X"lə
işarələyin)? Onların keyfiyyəti Sizi
nə dərəcədə qane edir (Fikrinizi 10 ballıq
şkala ilə bildirin)?
a) İnformasiya daşıyıcısı rolunda
çıxış edən qurumların rəhbərlərinin
özlərindən;
37 respondent qoyulan sualı 97 balla qiymətləndirib.
b) İnformasiya daşıyıcısı rolunda
çıxış edən qurumların rəhbər şəxslərindən;
39 respondent qoyulan sualı 127 balla qiymətləndirib.
c) İnformasiya daşıyıcısı rolunda
çıxış edən qurumların veb-səhifələrindən;
41 respondent qoyulan sualı 208 balla qiymətləndirib.
ç) İnformasiya daşıyıcısı rolunda
çıxış edən qurumların mətbuat xidmətlərindən;
64 respondent qoyulan sualı 284 balla qiymətləndirib.
d) Bir-birilərindən;
17 respondet qoyulan sualı 111 balla qiymətləndirib.
e) Özəl mənbələrdən;
7 respondet qoyulan sualı 44 balla qiymətləndirib.
4. İyul-avqust aylarında ilk mənbədən
informasiya almaq üçün hansı səviyyəli
neçə rəsmi strukturlara müraciət etmisiniz
(sayını damada göstərin)?
- Mərkəzi
dövlət orqanlarına
61 respondet qoyulan sualı 489 balla qiymətləndirib;
- Yerli dövlət orqanlarına;
48 respondet qoyulan sualı 345 balla qiymətləndirib.
- Regional dövlət orqanlarına;
28 respondet qoyulan sualı 142 balla qiymətləndirib.
5.İyul-avqust
aylarında ilk mənbədən informasiya almaq
üçün müraciət etdiyiniz dövlət
orqanları hakimiyyətin hansı qolunu təşkil edib
(müəyyənləşdirdiyiniz damanı "X"lə
işarələyin)?
- İcra orqanlarına 117 müraciət olunub
- Məhkəmə orqanlarına 42 müraciət olunub.
- Qanunvericilik orqanlarına 37 müraciət olunub
6. Sizcə, ilk mənbədən
informasiya almaqda meydana çıxan problemlərin səbəbləri
nədir:
a)Informasiya
verməyə məsul şəxslərin vəzifə
borclarını yerinə yetirməmələri 63
b) Jurnalistlərin peşəkarlıq
səviyyəsinin aşağı olması 18
c) KİV-lə bağlı
qanunvericiliyin təkmil olmaması
16
d)
KİV-lə bağlı qanunvericiliyin işlək olmaması
32
e) Cəmiyyətin
məsələyə marağının az
olması 14
Digər
səbəblər:
1. Mənbələrin şəffaf
olmaması
2. Jurnalistlərin maddi cəhətdən əziyyət
çəkmələri
3. KİV-lərin maddi durumunun aşağı olması
lazımi
informasiyaların pulla alınmasına yol vermir
Beynəlxalq
humanitar hüquq nədir?
(Əvvəli ötən sayda)
"Haaqa
hüququ"
Beynəlxalq humnatinar hüququn bu iki qollarını
adlarına onlar ilk dəfə kodifikasiya olduqları şəhərlərin
adından əmələ gəlib iki qolu birləşdirən
1977-ci ildə əlavə protokolların qəbulu nəticəsində
bu fərq, sadəcə, tarixi və didaktik fərdə
çevrilib.
Beynəlxalq silahlı münaqişə ən
azı iki dövlətin silahlı qüvvələri
arasında aparılan mübarizədir.
Qeyd etmək lazımdır ki, xalq azadlıq
müharibələri beynəlxalq silahlı münaqişələrə
aid edilir. Qeyri-beynəlxalq silahlı
münaqişə dövlət ərazisində nizamlı
silahlı qüvvələr və tanınan silahlı qruplar
və ya bir-biri ilə döyüşən silahlı qruplar
arasında aparılan mübarizədir. Qeyri-beynəlxalq
silahlı münaqişə sayılmaq üçün
mübarizə müəyyən gərginlik səviyyəsinə
çatmalıdır və müəyyən vaxt ərzində
aparılmalıdır.
Daxili iğtişaşlar silahlı münaqişə olmayan
zorakılıq aktlarında əmələ gələn daxili
nizam-intizamın ciddi pozulması ilə səciyyələnir
(məsələn, qiyamlar, qruplar arasında və ya hökumətə
qarşı aparılan mübarizə buna misal ola
bilər). Hal-hazırkı mənasında,
xalqlar hüquqi dövlətlər və ya onlarla beynəlxalq
ictimiyyətin digər üzvləri arasında mövcud
münasibətləri tənzimləyən qaydaların toplusu
olan "beynəlxalq ümumi hüquq" və ya "beynəlxalq
hüquq" ifadəsi ilə eyni məna daşıyır.
Hüquqşünas və diplomat olan Orotius
xalqlar hüququnun banisi idi. Avropada xristian
kilsəsinin bölünməsinə gətirən
reformasiyadan sonra o, belə fikrə gəldi ki, hüquq
artıq ilahi haqqın ifadəsi deyil, insan dərrakəsinin məhsuludur
və o, əməldən əvvəl deyil, əməlin
özündən yaranır. Buradan beynəlxalq
münasibətlər üçün digər birləşdirici
prinsip tapmaq ehtiyacı əmələ gəlir. Xalqlar hüququ bu prinsipi yaratmalı idi. "Deyuri belli as nelcis" adlanan kitabında Qrotus
müharibə hüququnun ən mükəmməl əsasları
arasında olan qaydaları sadalmışdı.
Beynəlxalq humanitar hüquq silahlı
münaqişələr hüququ və müharibə
hüququ ifadələri eyni mənalı ifadələr
sayıla bilər. Beynəlxalq təşkilatlar,
universitetlər və hətta dövlətlər beynəlxalq
hümanitar hüquq (və ya humanitar hüquq) ifadəsinə
üstünlük verir, digər iki ifadə isə daha
geniş silahlı qüvvələr tərəfindən
istifadə edilir.
İndi isə beynəlxalq humanitar hüququn əsas
qaydalarının izahından bəhs edək.
Qeyd etmək lazımdır ki, münaqişə
tərəfləri hər zaman mülki əhalinin və
mülki sərvətlərin qorunması məqsədilə
mülki əhali və komponentlər arasında fərq
qoymalıdır. Nə bütünlükdə
mülki əhaliyə, nə də həmçinin
ayrı-ayrı mülki şəxslərə qarşı
hücum edilə bilməz. Hücumlar
yalnız hərbi obyektlərə qarşı edilə bilər.
Döyüş əməliyyatlarında
iştirak etməyən və ya artıq iştirak edə bilməyən
insanların həyatlarına və onların fiziki və mənəvi
toxunulmazlığına hörmət edilməlidir. Belə şəxslər bütün bu hallarda
qorunmalı və onlara heç bir fərq qoyulmadan insani rəftar
edilməlidir. Təslim olan və ya
döyüşdə artıq iştirak edə bilməyən
düşməni öldürmək və ya yaralamaq
qadağandır.
Nə münaqişə tərəfinin, nə
də onların silahlı qüvvələri üzvlərinin
müharibə aparmasının üsul və vasitələrini
seçmək hüququ hədsiz deyil. Lazımsız itkilərin
və ya həddən artıq əzab-əziyyətlərin səbəbi
ola biləcək müharibə
üsullarının və ya silahların istifadəsi
qadağandır.
Yaralılar və xəstələr
toplanmalıdır və onları öz əsarətində
saxlayan tərəf həmin şəxslərə
qayğı göstərməlidir.
Tibbi heyət və tibb müəssisələri
nəqliyyat və avadanlıq qorunmalıdır. Ağ fonda yerləşən qırmızı
xaç və qırmızı aypara insanlara və obyektlərə
hörmət edilməsini göstərən fərqləndirici
nişandır. Düşmənə əsir
düşmüş kombatantların və mülki əhalinin
həyatına, ləyaqətinə, şəxsi hüquqlarına,
onların siyasi, dini və digər əqidəsinə hörmət
edilməlidir. Onlar bütün
zorakılıq əməllərindən və ya əvəzçıxma
tədbirlərindən qorunmalıdır. Onların
öz ailələrinə xəbər vermək və
onların xəbər almaq, həmçinin kömək almaq
hüququ var. Onlar əsas məhkəmə təminatlarına
malik olmalıdırlar.
Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi
tərəfindən tərtib olunmuş bu qaydalar beynəlxalq
humanitar hüquqi mahiyyətin xülasəsini təşkil
edir. Onlar huquqi sənədin qüvvəsinə
malik deyil və qüvvədə olan müqavilələri əvəz
edir. Onlar Beynəlxalq Humanitar Hüququn
yayılmasına kömək göstərmək məqsədilə
tərtib edilmişdir.
Humanitar hüququn əsas
prinsipləri
Hüquqşünaslar
və filosoflar 1864-cü il birinci Cenevrə
Konvensiyasının qəbul və inkişaf edilməsindən
xeyli vaxt əvvəl münaqişələrin tənzimlənməsinə
maraq göstərirdilər.
XVIII əsrdə Jan Jak Russo dövlətlər arasında
müharibələrə dair aşağıdakı prinsipləri
yaradaraq bu sahəni zənginləşdirmişdir:
"Müharibə insanlar arasında mövcud münasibət
deyil, bu dövlətlər arası münasibətdir və bu
münasibətdə ayrı-ayrı şəslər
yalnız təsadüfən düşmən olurlar, insan və
hətta vətəndaş qismində deyil, yalnız əsgər
qismində müharibənin məqsədi düşmən
dövlətin məhv edilməsi olduğu üçün
onun müdafiəçilərinin silah
daşıdığı zaman öldürülməsi
qanunidir. Lakin silahlarını yerə qoyduqda və
təslim olduqda, onlar düşmən və ya düşmənin
nümayəndəsi sayılmır. Yenidən
adi insan olurlar və onların öldürülməsi
artıq qanuni deyil".
1899-cu ildə Fyodor Marteks humanitar hüquqla əhatə
olunmayan hallar üçün aşağıdakı prinsipi
müəyyən edib: "Mülki əhali və kombatantlar bərqərar
olmuş adətən, humanizm prinsiplərindən və ictimai
şüurun tələblərindən irəli gələn
beynəlxalq hüququn prinsiplərinin mühafizəsi və
qüvvəsi altında qalır".
Russo və Marteks humanizm prinsiplərini müəyyən etdiyi
zaman Sankt-Peterburq Bəyannaməsinin müəllifləri
açıq şəkildə və dolayısı ilə fərq
qoymaq, hərbi zərurət və lazımsız əzabların
qarşısının alınması prinsipilərini belə
şəkildə müəyyən ediblər:
"Müharibə zamanı dövlətlərin nail
olmağa çalışdıqları yeganə qanuni məqsədin
düşmənini hərbi qüvvələrini zəiflətmək
olduğunu; bu məqsədlə mümkün qədər
çox-çox insanın sıradan
çıxarılmasının kifayət etməsini;
sıradan çıxmış insanların əzablarını
gücləndirən və ya onların ölümünü
qaçılmaz edən silahların istifadəsi bu məqsəddən
kənar çıxmağını nəzərə
alaraq..."
Qeyd edək ki, 1977-ci ilin Əlavə
Protokolları həmin prinsipləri bir daha təsdiqlədi və
təkmilləşdirdi, xüsusən fərq qoymaq prinsipini
"münaqişənin tərəfləri hər zaman
mülki əhali ilə kombatantlar arasında, eləcə də
mülki və hərbi obyektlər arasında fərq
qoymalı və buna uyğun olaraq öz əməliyyatlarını
ancaq hərbi obyektlərə qarşı yönəltməlidirlər".
Bizim nəzərdən keçirdiyimiz hüquq
sahəsində humanitar hüququn müəyyən prinsipləri
hər zaman, hər yerdə və istənilən şəraitdə
fəaliyyət göstərir və hətta konvensiyaların
iştirakçısı olmayan dövlətlərə də
şamil edilə bilər, çünki bu prinsiplər
xalqların adətlərini əks etdirir. Bu
fakta biz aşağıda humanitar hüququn bəşəri
xarakteri ilə əlaqədar nəzər salacağıq.
Qeyd etmək lazımdır ki, humanitar hüququn
tətbiqi münaqişədə olan tərəflərin
hüquqi statusuna toxunmur.
Göstərmək lazımdır ki, hər
hansı başqa fənn kimi, humanitar hüququn da müəyyən
ümumi prinsipləri vardır ki, bütün qalanlar onlara əsaslanır.
Müharibələrə son qoymaq iqtidarında
olduğunu iddia etməyən, humanitar hüquq müharibənin
həddən artıq amansızlığını
azaltmağa səy göstərir. Müharibə edən
tərəflərin qarşılıqlı maraqları öz
növbəsində onları hərbi əməliyyatlar
zamanı müəyyən "oyun qaydaları"na əməl etməyə təhrik edir. Müharibə hüququ və humanitar hüququn mənbələri
bunlardır. Lakin bizim dövrümüz hər
şeyi öz məqsədlərinə, zəruri olduqda isə
hətta silah gücünə də nail olmağa səy
göstərən siyasi ideologiyaların yaranması ilə əlamətdardır.
Eyni zamanda mövcud rejimləri güc ilə
devirməyi öz qarşısına məqsəd qoyan hərəkatlar
meydana gəlir. "Beləliklə, biz getdikcə daha
çox əmin olmağa başlayırıq ki, beynəlxalq
hüququn humanistlik hüququ adlana bilən, hərbi müharibələr
hüququ və insan hüquqlarını əhatə edən
bu hissəsi bütün insanları istər müharibə
zamanı, istərsə də dinc şəraitdə heç
olmazsa minimum təminatlar və humanizmlə təmin etməlidir."
(Can Pikte "Beynəlxalq humanitar hüququn
inkişafı və prinsipləri" 1999-cu il, səh. 81-82).
Şahlar
QARABAĞLI
Türk dilli dövlətlər birliyinin yaradılmasında ciddi problem var
Sabir Rüstəmxanlı:
"Nəinki sonuncu Türk dövlət və
topluluqlarının
dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq
qurultayında, hətta 1993-cü ildə keçirilən qurultayda
səsləndirilən təkliflərin heç yarısı
da reallaşdırılmayıb"
Türkiyədə keçirilən və iki gün
davam edən Türk dövlət və topluluqlarının
dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq
qurultayı Azərbaycan mətbuatında ciddi müzakirə
olundu. Müzakirələrin
gərgin keçməsinin səbəbi toplantı barədə
müxtəlif mövqelərin mövcudlğundan irəli gəlir.
Tədbirin keçirilməsini alqışlayanlarla
yanaşı, onun nəticələrini nəzərə
alıb pessimist yanaşanlar da var.
Beləlilklə, Türkiyədə keçirilən və
iki gün davam edən Türk dövlət və
topluluqlarının dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq
qurultayı barədə toplantıda iştirak etmiş Vətəndaş Həmrəyliyi
Partiyasının sədri, millət
vəkili Sabir Rüstəmxanlının müsahibəsi.
Türkçülük düşüncəsinin
daşıyıcıları olan şəxslərin əksəriyyəti
qurultaya dəvət edilməmişdilər
-Türkiyədə
keçirilən Türk dövlət və topluluqlarının
dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq
qurultayı barədə Azərbaycanda fikir birmənalı
olmadı. Amma
fikir söyləyənlər öz mülahizələrində
kənardan aparılan müşahidəyə əsaslanırdılar. Bu baxımdan hesab etdik ki, orada iştirak
edən bir şəxs kimi siz daha təfsilatlı fikir söyləyə
bilərsiniz. Toplantıdan hansı təəssüratla
ayrıldınız?
- Adından da məlum olduğu kimi tədbir Türk dövlət
və qurumlarının dostluq, qardaşlıq və əməkdaşlıq
qurultayı olaraq Türk dünyasının problemlərinə
həsr olunmuşdu. Mən 1993-cü ildə
Antalyada keçirilən birinci qurultayda da iştirak
etmişdim. O vaxtkı əhvali-ruhiyyə indikindən
çox fərqlənirdi. Türk birliyinin reallaşacağına daha
böyük ümidlər vardı, toplantı
iştirakçılarının içərisində milliyyətçi
düşüncə sahiblərinin sayı daha çox idi ki,
bu da qurultayın ümumi ovqatına böyük təsir
göstərirdi. Bu dəfə də
qurultayın keçirilməsini Türkiyə hökuməti
öz üzərinə götürmüşdü. Tədbirin təşkilatçılığı
"TİKA" deyilən quruma həvalə edimişdi.
Qeyd edim ki, quruma araşdırıcı alim
Abdulhaluq Çay başçılıq edir. Qurultaya münasibətdə Türkiyədə ciddi
fikir ayrılıqları vardı. Milliyyətçi
Hərəkat Partiyası tədbirə
qatılmamışdı. Mənim
tanıdığım və ümumiyyətlə, türk
dövlətləri ilə sıx əlaqələri olan,
türkçülük düşüncəsinin
daşıyıcıları olan bir sıra şəxslər,
bəzi dərnəklər də qurultayda iştirak etmirdilər.
Eyni zamanda Azərbaycana dəvətlərdə
də prinsiplər gözlənilməmişdi. Yəni türk dünyası ilə əlaqələri
olan, davamlı olaraq türk birliyi uğrunda mübarizə
aparan, daha çox haqqı çatan adamların əvəzinə
aidiyyəti olmayan adamlar dəvət olunmuşdu. Açığı, dəvətnaməni alandan
sonra qurultaya qatılmaq niyyətim yox idi. Ancaq
yaradıcı adamların, alimlərin, millət vəkillərinin
və ziyalıların təmsil olunduğu rəsmi nümayəndə
heyətində mənim də adım olduğundan tədbirə
qatılmaqdan imtina etmədim.
- Tədbirdə başqa türk dövlətləri hansı
səviyyədə təmsil olunurdular?
- Bəlli olduğu kimi, qurultayda türk dövlətlərinin
başçılarından yalnız Türkiyənin baş
naziri Rəcəb Təyyib Ərdoğan və Azərbaycanın
prezidenti İlham Əliyev, Quzey
Kıprıs Türk Cümhuriyyətinin cümhur
başqanı iştirak edirdilər. Qazaxıstanı,
Qırğızıstanı baş nazirin müavinləri,
Türkmənistanı bu ölkənin Türkiyədəki səfiri
təms il edirdi. Altaylardan
başlamış Balkanlara qədər bir sıra türk
toplumlarından nümayəndələr vardı. Mən də daxil olmaqla bütün milliyyətçi
bölümün narazılığına baxmayaraq,
qurultayın yığışmasını müsbət
hadisə kimi qiymətləndirirəm.
Türkiyənin baş nazirinin və Azərbaycanın
dövlət başçısının dilindən
qurultayın davamlı olmasının dilə gətirilməsi,
bu məsələdə dövlətlərin
yardımçı olmaq istəkəri təqdirəlayiq hal
kimi dəyərləndirilməlidir. Hər
bir dövlət başçısı
ayrı-ayrılıqda Türk dünyasının
inteqrasiyasının önəmini vurğuladı. Bu sahədə iqtisadi, mənəvi, mədəni və
siyasi birliyin əlaqələrinin çox sürətlə
inkişafının zəruriliyi qeyd olundu. Bundan əlavə, qurultayın ən əhəmiyyətli
məqamlarından biri hər iki dövlət
başçısının regionda gedən prosesləri real
qiymətləndirərək qonşu dövlətlərin
münasibətlərinin beynəlxalq münasibətlər
kontekstində dəyərləndirərək türk birliyinin
çox mühüm və milli məsələ olduğunu
ifadə etmələri idi. Mən mədəniyyət
komissiyasında bir neçə dəfə
çıxış etdim. 1993-cü ildəki
qurultayda etdiyim çıxışımdan bəzi məqamları
bir daha təkrar etməyə məcbur oldum.
Qeyd etdim ki, ötən vaxt ərzində
qaldırılan məsələlərin bir çoxu hələ
də öz həllini tapmadığından təəssüf
hissilə yenidən bu problemlərə toxunmaq məcburiyytəində
qalıram. Türk birliyinin yaranması və
türk dövlət və toplumlarının
yaxınlaşması üçün siyasi iradənin əsas
olduğunu bildirdim. Qeyri-hökumət təşkilatları,
ziyalılar bu məsələ ilə bağlı dəfələrlə
deyiblər, yazıblar, amma dövlət
başçılarının siyasi iradəsi
olmadığından, bunun reallaşması çətindir.
İndiki qurultayda da bu baxımdan
acınacaqlı vəziyyət vardı. O mənada ki,
türk respublikalarının başçıları qurultaya
bütövlüklə qatılmamışdılar. Bunun
özü də göstərir ki, müzakirə olunan
problemin reallaşması istiqamətində
qarşımızda hələ çox maneələr var.
Eyni zamanda bir məqama da diqqət çəkdim ki, birinci
qurultayda vurulan külünglərin səsi daha cazibədar,
milli ruhda olduğu halda, aradan keçən illər ərzində
həm Avropanın batı ölkələrinin təsirindən,
həm də özümüzün siyasi iradəmizin zəif
olması nəticəsində təəssüf ki, birliyin
möhkəmlənməsi istiqamətində həyata
keçirilməli işlər yarımçıq qalıb.
Düzdür, bu istiqamətdə xeyli iş
görülüb. Məsələn, kitab nəşri,
birgə araşdırmalar və s. Bunları etiraf etmək
lazımdır. Elə qurultay günü
satılan nəşrlər dediklərimi bir daha təsdiq
edirdi.
Türk dövlətlərinin Parlament Assambleyasının
yaradılmaması təəssüf doğurur
- Görülməsi lazım olan işlər barədə
ümumi şəkildə fikirlər səsləndirilib. Şəxsən siz,
ötən müddətdə hansı işlərin
görülməsini arzulayırdınız, amma arzunuz
gerçəkləşməyib?
- Tədbirdəki çıxışım əsasən bu
istiqamətdə, yəni "problemlərin həlli niyə
ləngiyib?" sualı üzərində qurulmuşdu. O cümlədən, neçə
ildən bəri apardığım mübarizə,
Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Özbəkistanda,
Türkiyə parlamentlərində keçirdiyim
görüşlər, Azərbaycanda bu məsələləri
dəfələrlə qaldırmağım, lakin indiyə qədər
bu problemin öz həllini tapmaması məni narahat edir. Ən əsası isə hələ də Türk
dövlətlərinin Parlament Assambleyasının
yaradılmaması təəssüf doğurur. Düzdür, bu qurultayda həm mənim
çıxışımda, həm də digər
iştirakçıların çıxışlarında bu
məsələlər dəfələrlə dilə gətirildi
və bunun zərurəti qeyd olundu. Hər
halda qurultaydan sonra bu istiqamətdə müəyyən
addımlar atılacağına inanıram. Bütün bunlarla yanaşı, qurultayda Güney Azərbaycanda
baş verən proseslərlə bağlı, Türk
dünyasının ortaq əlifbası, ortaq dil məsələləri
ətrafında da müzakirələr apardıq.
- Yeri gəlmişkən, türk xalqlarının ortaq əlifbası
ilə bağlı müzakirələrdə müəyyən
nəticələr əldə olundumu?
- Hesab edirəm ki, ortaq əlifba məsələsində
siyasi iradənin olması vacibdir. Hər ləhcəyə,
türk dillərinin hər birinə uyğun ayrı-ayrı əlifba
yaratmaq düzgün deyil. Məsələnin
başqa tərəfi də ondan ibarətdir ki, bunu da
dilçilərin öhdəsinə buraxsaq, onlar da hər
dilin öz səslərinə uyğun əlifba
yaratmağı təklif edəcəklər. Əslində isə səslər önəmli deyil,
mühüm olan ortaq əlifbanın olmasıdır.
Ortaq dillə bağlı müzakirələr aparılanda mən
bir daha təkrar etdim ki, ortaq dil XIV-XV əsrlərdən
başlayaraq tədricən müstəqil dillərə
ayrılıb. Aradan bu qədər vaxt keçəndən
sonra onları süni yollarla yaxınlaşdırmaq
imkansızdır. Ona görə də
söhbət ortaq dildən yox, vahid ünsiyyət dilindən
getməlidir. İndiki halda Anadolu türkcəsi
həmin vəzifəni yerinə yetirə bilər. İnkişaf etmiş və böyük təcrübəsi
olan Anadolu türkcəsi daha dəqiq olduğu
üçün onu türk cümhuriyyətlərində
xarici dil kimi orta məktəblərdə tədris etmək
lazımdır. Necə ki ərəb, fars,
rus, ingilis dillərini tədris edirlər və müəyyən
vaxt keçəndən sonra bu dillərin mənimsənilməsindəki
problemlər aradan qalxır. Belə olarsa, nəsil
dəyişdikcə dil inkişaf edəcək və bir daha
ünsiyyətdə problemlər yaranmayacaq. Təbii ki, zaman keçdikcə hər bir türk
xalqının özünəməxsus sözlərinin
işlənməsi nəticəsində vahid ünsiyyət
dili daha da zənginləşəcək. Digər
diqqət çəkən məqamlardan biri də əvvəlki
qurultayda Mərkəzi Asiya respublikalarından, bəzi
toplumlardan gələn nümayəndələrin bir hissəsi
rus dilində danışırdısa, bu qurultayda demək olar
ki, rus dilindən istifadə olunmadı. Qurultayın
ilk günündə Azərbaycan və Türkiyə türkcəsindən
başqa, digər dillərə tərcümələr təşkil
olunmuşdu. Ancaq sonrakı toplantılarda
məlum oldu ki, heç buna da ehtiyac yoxdur.
- Bu tədbirin indiki məqamda keçirilməsini şərtləndirən
əsas səbəblər nə idi: beynəlxalq siyasi vəziyyət,
Yaxın Şərqdə baş verən proseslər, yoxsa sadəcə
olaraq protokol qaydasına görə qurultayın keçirilmə
vaxtı?
- Səbəb çoxdur. Təəssüf ki,
Türkiyənin indiki hakimiyyəti seçki ərəfəsində
bu tədbirin keçirilməsini özü üçün
siyasi reklama çevirib. Yəni
qurultayın keçirilməsində türk xalqının dəstəyini
qazanmaq, son illərdə cidd-cəhdlə söndürülməkdə
olan milli duyğularının oyanması və bu ovqatla
seçkilərə qatılmasına cəhd amilinin də
rolu vardı. Eyni zamanda bu qurultayın
keçirilməsinə səmimi yanaşan insanların
çoxluğunu da istisna etmək olmaz. Avropa Birliyinin
Türkiyəyə təsiri artdığından, ümumiyyətlə,
ABŞ-ın, Avropanın imperialist qüvvələrinin
regionda bölgə dövlətlərinə təzyiqi
artıqca şübhəsiz ki, dövlətlər öz
tarixi vəzifələrini daha yaxından hiss edirlər. Həmin
vəzifələr
yaxınlaşmaqdan və birləşməkdən
ibarətdir. Digər tərəfdən, region
enerji ehtiyatları mərkəzi olduğu üçün
dünyanın bir sıra ölkələrinin maraq dairəsindədir.
Türk dövlətləri bu sərvətin gətirdiyi
üstünlüklərdən, təsir mexanizmlərindən
istifadə etməyi bacarmalıdırlar.
- Qurultayda səsləndirilən təkliflərin əksəriyytəini
tədbirdən əvvəl siz tərəfdən də səsələndirildiyi
halda, təkliflərinizin qurultaydan əvvəl rəsmiləşdirilməsinə
və türk dövlətlərinin rəhbərlərinə
çatdırılmasına niyə nail olmamısınız?
Nəzərə alsaq ki, sizin həm də bir
millət vəkili olaraq buna imkanınız və səlahiyyətiniz
çatıb.
- Hələ 1992-93-cü illərdə Quzey Kıprısda və
İstanbulda parlamentarilərin yığıncaqlarında,
daha sonra ABŞ-da keçirilən Türk-Amerika cəmiyyətlərinin
toplantılarında, eyni zamanda digər uyğun
görüş və konfranslarda həmişə bu istiqamətdə
təkliflərimi səsləndirmişəm. 1995-ci
ildə "Bu, sənin xalqındır" adlı
kitabımda səsləndirdiyim 20-yə yaxın təklifin
hamısı çap olunub. Elə təkliflər
də vardı ki, onların bəziləri artıq həyata
keçirilib və bu məsələdə hər halda mənim
də təkidlərim rol oynayıb. Məsələn,
qarşılıqlı lüğətlərin, türk
dünyası ədəbiyyatının ümumi müntəxəbatının
hazırlanması, türk dünyasının ədəbiyyatına
dair araşdırmalar, ortaq dərsliklərin
yaradılması, tarix, coğrafiya, ədəbiyyat, dil materialları və s. üzərində
birlikdə çalışmaların aparılması sahəsində
xeyli iş görülüb. Türk mədəniyyət mərkəzlərinin,
Vahid Türk Dünyası Akademiyasının, müxtəlif
dövlətlərdə türk dünyası universitetlərinin,
Vahid Türk Ensiklopediyasının, Vahid Terminoloji lüğətlərin
və dillərə gələn termin axınını əlaqələndirmək
məqsədilə vahid terminoloji mərkəzin
yaradılması ilə bağlı təkliflər hələ
də reallaşmayıb. Bütün bunlar 16-17
ildir mənim tərəfimdən səsləndirilən təkliflərdir.
Bunlardan hər hansı biri həyata keçərsə,
bunu həm də şəxsi uğurum hesab edirəm.
Sevindirici haldır ki, 13-14 il əvvəl tərəfimdən
irəli sürülən təkliflər bu qurultayda başqa
nümayəndələrin də dilindən səsləndirildi.
İndiki durumumuzu Atatürk 30-cu illərdə qiymətləndirib:
"Başqasının asılılığında olan
Türk dövlətinin və ya türkün yoxluğu daha
yaxşıdır"
- Danışığınızdan belə çıxır
ki, Türk dövlətlərinin başçıları
inteqrasiyada maraqlı görünmürlər və ya
inteqrasiya sahəsində lazımi addımları
atmırlar. Bəs
türk xalqları səviyyəsində necə, belə bir
birliyin yaradılması mümkündürmü, yəni
türk xalqları buna hazırdırlarmı?
- Əlbəttə, türk xalqları artıq belə birliyə hazırdır.
Avropanın bir-birini anlamayan, din, dil, məzhəb, ənənə
baxımından fərqli olan xalqları Avropa birliyi yarada
bilirsə, tarixi, mənəviyyatı, ruhu, mənəvi dəyərləri,
dini və dili etibarı ilə yaxın olan dövlətlər
niyə buna nail olmasın?
Azərbaycanla Türkiyə bir az bu
baxımdan yaxınlaşıblar, bunu son qurultay da bir daha
göstərdi. Digər türk dövlətlərinin,
o cümlədən, Türkiyənin aşırı halda
Avropadan asılı olması acınacaqlı şərait
yaradıb. Budəfəki qurultayda türk
dövlət və toplumlarının
başçılarının tam şəkildə təmsil
olunmaması bir daha göstərdi ki, əksinə,
xalqların hazır olduğu bəzi məsələlərə
dövlət başçılarının bəziləri
hazır deyillər. Dövlət
başçılarının hazır olmamağının
bir səbəbi də odur ki, onlar öz ölkələrini sərbəst
idarə edə bilmirlər. Dünyanın müxtəlif güclərindən
sifariş gözləyirlər. Bu da əslində
arzuolunmaz və yolverilməz haldır. Atatürk hələ
30-cu illərdə deyirdi ki, bir dövlət ki, xaricin himayədarlığı
və təsiri altında olur və onların dediyi ilə
oturub-durur, o, heç vaxt xoşbəxt ola
bilməz. Və qeyd edirdi ki, türk milləti
qüdrətli millətdir, türk xalqı
asılılığı qəbul eləməz. Amma başqasının himayəsi altında
yaşamağı qəbul eləsə, belə bir türk
dövlətinin və bu cür türklərin olmasındansa,
olmaması daha yaxşıdır. Yəni
Atatürk xarici ölkələrin təsirinə belə həssaslıqla
yanaşırdı. Təəssüf ki,
Türk dövlətlərinin böyük əksəriyyəti
xarici dövlətlərin təsiri və diktəsi
altındadırlar. Bu vəziyyət davam
etdikcə, bizim öz iradəmizi ortaya qoymaq imkanlarımız
getdikcə məhdudlaşacaq. Halbuki, bu
dövlətlərin hər biri istənilən beynəlxalq
qurum qarşısında öz sözlərini deyə bilər.
- Türk dövlət və topluluqlarının
inteqrasiyasının forma və məzmununu necə görürsünüz?
- Bir forması Avropa Birliyidir. Yəni parlament birliyi,
kömrük şərtləri - vizasız gediş-gəliş,
vahid valyuta, bir sıra iqtisadi layihələrin birgə həyata
keçirilməsi, enerji resurslarından birgə istifadə və
s. inteqrasiyanın mühüm şərtlərindəndir. Əlbəttə, bu bir variantdır. Bundan daha irəli gedən variantlar da istisna deyil.
Bu, sonranın işidir.
T.MƏMMƏDLİ